پایگاه خبری دیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران (iew): بیست و یکم مرداد ماه سال ۱۳۸۵، کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر (کنوانسیون تهران) برای ۵ کشور ساحلی لازم‌الاجرا و بعنوان روز دریای خزر نامگذاری شد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، دریای خزر با وسعت ۶۰۰،۳۸۴ کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. این دریاچه از نظر تنوع زیستی بسیار غنی بوده و حدود ۴۰۰ گونه آبزی، بومی آن هستند که ماهیان خاویاری از مهم ترین آنها می باشند. علاوه بر منابع زنده، این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد.

خزر برای حدود ۱۵ میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده است و منبع اصلی درآمد آنها محسوب می شود. بدلیل همین ویژگی های  بارز اکولوژیکی، غنای چشمگیر ژنتیکی و تنوع بی همتای زیستی، همچنین موقعیت خاص استراتژیک، پهنه عظیم دریای خزر در طی اعصار و ادوار تاریخی، در بستر رخدادهای سیاسی و طیف گوناگون فرهنگها، سنت ها، آداب و رسوم، در خلق فرصت های درخشان اقتصادی – اجتماعی در سطح منطقه و جهان به خوبی پدیدار گشته است.

فعالیت های انسانی بیش از حد و بهره برداری های اقتصادی پرشتاب و کم ملاحظه، موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا شده است.

دخالت های نسنجیده و شتاب زده انسانی در دریای خزر که به اشکال زیر از عمده تهدیدات زیست محیطی امروز دریای خزر محسوب می گردند که باعث اختلال وضعیت طبیعی دریای خزر شده و متاسفانه گونه های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و یا فک دریای خزر به عنوان تنها پستاندار زیستمند این اکوسیستم را در فهرست گونه های در معرض خطر انقراض قرار داده و حیات اکولوژیکی و اقتصادی زیست بوم خزر را متأثر ساخته است:

-تغییر کاربری اراضی شامل تخریب و استحصال اراضی جهت ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسکونی و تجاری

- توسعه فعالیت های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر

- صید بی‌رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه ها و از دست رفتن مناطق تخم ریزی ماهیان خاویاری

- تخلیه مستقیم آلودگی های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا، بار زیاد آلودگی ها با منابع مشخص و نامشخص در حوزه آبریز رودخانه های منتهی به دریا

- نحوه نامناسب رفتار جوامع انسانی ساحلی با منابع خزر

- مدیریت ضعیف مناطق ساحلی

- تغییرات فیزیکی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه ها مانند سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن

کنوانسیون تهران:

نگرانی کشورهای ساحلی از وضعیت رو به تخریب محیط زیست این محدوده آبی باعث شد تا کشورهای ساحلی ضمن به رسمیت شناختن قوانین و مقررات هر یک از دول متعهد و آگاهی از تخریب دریای خزر و توجه به لزوم حفظ و احیاء منابع زنده برای نسل های حاضر و آتی و تلاش برای تعریف یک رژیم واحد حفاظت از محیط زیست دریایی، با حمایت سازمان های بین المللی، در قالب برنامه محیط زیست دریای خزر، از اردیبهشت ماه ۱۳۷۷ (۱۹۹۸) اقدامات و تلاش مشترک جهت حفظ و نجات محیط زیست دریای خزر را آغاز نمودند.

در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) یک کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کرده و در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ لازم الاجرا شدن این معاهده نامه را بعنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند.

از این رو ۲۱ مردادماه نقطه عطفی در تاریخ همکاری های زیست محیطی در رابطه با دریای خزر محسوب می شود.

این کنوانسیون منطقه ای با توجه به اینکه تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصر بفرد دریای خزر می باشد، مناسب همکاری های منطقه ای کشورهای حاشیه دریای خزر بوده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد.

۵ کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از تخریب محیط زیست دریای خزر در اثر آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی از جمله تخلیه مواد مضر، خطرناک، مواد زائد و سایر آلودگی های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، با تصمیم راسخ در حفظ منابع زنده دریای خزر برای نسل های حاضر و آینده، با آگاهی به ضرورت تضمین عدم مضر بودن فعالیت‌های مستقر در خشکی برای محیط زیست دریای خزر، با توجه به خطرات ناشی از نوسانات سطح آب که محیط زیست دریای خزر و خصوصیات اکولوژیکی و آب نگاری منحصر به فرد آن را تهدید می‌کند، با تاکید بر اهمیت حفاظت از محیط زیست دریای خزر، با تصدیق اهمیت همکاری میان دولت های ساحلی خزر و با سازمان‌های بین‌المللی مربوطه و با هدف حفاظت و نگهداری محیط زیست دریایی خزر کنوانسیون تهران را امضا کردند.

پروتکل های الحاقی به کنوانسیون تهران

طی سالیان گذشته زیرمجموعه کنوانسیون تهران ۴ پروتکل ذیل توسط دبیرخانه موقت کنوانسیون، برنامه محیط زیست سازمان ملل و کشورهای عضو کنوانسیون تهیه و طی جلسات متعدد کارشناسی مورد بررسی و بازبینی قرار گرفته است. با عنایت به این مهم که جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی، بیشترین زیان را به دلیل عدم ملاحظات زیست محیطی کشورهای ساحلی متحمل می شود و تنها می تواند از طریق اعمال فشارهای قانونی و حقوقی به بهره‌گیران از این دریا از منافع خود دفاع نماید، همواره با نظر مثبت جهت نهایی شدن پروتکل های مذکور در کلیه جلسات کارشناسی منطقه ای این پروتکل ها با ترکیب هیاتی متشکل از نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت امور خارجه،‌ سازمان شیلات ایران و سازمان بنادر و دریانوردی شرکت فعال داشته است.

۱) پروتکل آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی

در اجرای اصل یکصد و بیست و سوم (۱۲۳) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون الحاق به این پروتکل درجلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۳۹۱/۵/۱۵ مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای محترم نگهبان به تصویب رسید و در تاریخ ۱۳۹۱/۶/۱۹ توسط ریاست محترم جمهور جهت اجرا به سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شد.

این پروتکل ۹۰ روز پس از تصویب توسط کلیه کشورها در مجالس شان لازم الاجرا خواهد شد. در حال حاضر کلیه کشورها به غیر از قزاقستان این پروتکل را در مجالس خود به تصویب رسانده اند.

موقعیت استراتژیک دریای خزر بین اروپا و جنوب شرقی آسیا، این دریا را شاهراه اصلی برای حمل و نقل کالا میان اروپا و کشورهای ساحلی خزر، ترکیه، خاورمیانه و آسیای شرقی نموده است. اما از آنجائیکه خزر محصور در خشکی است، ظرفیت تحمل آن نیز نسبت به دریاهای دیگر محدودتر است.

پروتکل «آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی» به نحوه مقابله با آلودگی های نفتی که در اثر سوانح دریایی ممکن است در دریای خزر روی دهند می‌پردازد که بر اساس آن، متعاهدین باید تمامی تدابیر مناسب جهت آمادگی و مقابله با سوانح آلودگی نفتی ، ایجاد سیستم ملی مقابله با آلودگی نفتی توسط دولت های عضو و تهیه دستورالعمل هایی برای جوانب کاربردی، عملیاتی و فنی ایجاد نمایند.

این پروتکل پس از سال ها بحث و بررسی توسط کارشناسان کشورهای عضو کنوانسیون تهران، سرانجام در سومین نشست کشورهای عضو کنوانسیون در قزاقستان به امضای مسئولین محیط زیست کشورهای حاشیه دریای خزر رسید و تحت عنوان پروتکل آکتائو (محل امضای پروتکل در قزاقستان) نام گرفت.

بر اساس ماده ۸ این پروتکل، هر طرف متعاهد در راستای نظام های ملی آمادگی و واکنش نسبت به نشت نفت، متعهد می‌شود که در صورت بروز نشت نفت اقدام هایی از جمله؛ ارزیابی های ضروری درخصوص ماهیت، گستره و پیامدهای احتمالی سانحه آلودگی نفتی یا حسب مورد، نوع و مقدار تقریبی نفت و جهت و سرعت گسترش نشست نفت، هر اقدام عملی ممکن به منظور پیشگیری، کاهش و تا حد امکان محو آثار سانحه آلودگی نفتی، نظارت بر آلودگی نفتی و مطلع ساختن سایر طرف های متعاهد از تحولات مربوط به سانحه آلودگی نفتی اقداماتی که بعمل آمده یا برنامه ریزی شده است و تشویق و حمایت از اجرای برنامه دریای خزر برای همکاری منطقه ای برای مقابله با آلودگی نفتی در موارد اضطراری به عمل آورد.

همچنین بر اساس ماده ۹ این پروتکل، هر طرف متعاهد می بایست اقدام های لازم را به عمل آورد تا اطمینان حاصل کند که کشتی های حامل پرچم آن طرح اضطراری آلودگی نفتی را به گونه ای که مطابق مقررات مربوط بین المللی مورد نیاز است، همراه داشته باشد.

هر طرف متعاهد فرماندهان کشتی های حامل پرچم خود را موظف خواهد کرد که در صورت بروز سانحه آلودگی نفتی از نظام نامه های مندرج در طرح اضطراری تبعیت کرده و به ویژه اطلاعات دقیق درباره کشتی و محموله آن که با اقداماتی که قرار است به موجب ماده ۸ این پروتکل اتخاذ شود، مرتبط است را به اطلاع مقام های صالح ملی برسانند و با این مقامات همکاری کنند.

۲) پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی

چهارمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران در تاریخ ۲۲-۲۰ آذرماه ۱۳۹۱ (۱۲-۱۰ دسامبر ۲۰۱۲) با شرکت وزرا و معاونین وزرای محیط زیست کشورهای عضو این کنوانسیون در شهر مسکو برگزار شد. در این کنفرانس متن پروتکل «حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی» مورد تصویب کلیه کشورهای عضو قرار گرفته و توسط ایران و ترکمنستان در همان اجلاس به امضا رسید.

روسیه و قزاقستان نیز در مهلت ۶ ماه اعلام شده پروتکل را به امضا رساندند و آذربایجان نیز مستقیما برای تصویب پروتکل توسط مجلس کشور خود اقدام کرد.

این پروتکل به کاهش آلودگی دریای خزر ناشی از منابع مستقر در خشکی می پردازد. ورود چنین آلودگی هایی به دریا عمدتا از طریق رودخانه ها صورت می گیرد. پیش نویس متن این پروتکل در جلسات متعددی که بسیار هم بحث برانگیز بوده اند توسط کارشناسان منطقه مورد بازبینی قرار گرفته و نهایتا در این جلسه متن پروتکل تایید نهایی شد.

در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی مورخ ۹۴/۵/۱۸ کلیات این پروتکل مورد تصویب قرار گرفت.

۳) پروتکل حفاظت از تنوع زیستی

این پروتکل به حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر با تاکید بر حفاظت گونه ای و همچنین حفاظت از زیستگاه ها می پردازد. این پروتکل در پنجمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران که در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ در ترکمنستان برگزار شد مورد تایید نهایی قرار گرفته و به امضای وزرای محیط زیست ایران و ترکمنستان رسید.

سایر کشورها نیز در مدت زمان تعیین پروتکل مذکور را امضا خواهند کرد و یا مستقیما برای تصویب آن در مجالس خود اقدام خواهند کرد. این پروتکل در حال حاضر مصوبه هیات دولت را دریافت کرده و مراحل تصویب توسط مجلس شورای اسلامی را طی می‌کند.

۴) پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی

بر اساس این پروتکل کشورهای عضو متعهد می گردند تا پیش از اجرای طرح های بزرگ که احتمال دارد اثرات سوء فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست کننده ارائه دهند.

این پروتکل هنوز تحت بررسی کارشناسی توسط کشورهای منطقه قرار دارد.