یکی از مناطق طبیعی بی نظیر آذربایجان غربی، غار سهولان مهاباد است، غاری که طبق نوشته های یک هیات غار نورد از دانشگاه آکسفورد که در سال ۱۳۵۰ هـ . ش از آن دیدن کرده بودند، غار سهولان را به عنوان یکی عجیب ترین غارهای آبی جهان به شمار آوردند.

منطقه آذربایجان غربی، غار سهولان یکی از جاذبه های طبیعی و شگفت انگیز آفرینش در شهرستان مهاباد بوده و پس از غار علیصدر همدان، دومین غار آبی ایران به شمار می آید، این غار در ۴۳ کیلومتری شرق مهاباد و بین جاده مهاباد ـ بوکان قرار گرفته و از آب و هوای بسیار خوب و معتدلی برخوردار است.

تنها موجودات زنده این غار کبوتر چاهی و خفاش می‌باشند که قسمت هایی از غار را به عنوان آشیانه انتخاب کرده‌اند. به دلیل تاریک بودن و نبود نور هیچ نوع جلبکی در آب دریاچه این غار رشد نکرده و به غیر از جانداران میکروسکوپی هیچ موجوى دیگرى زیست نمی‌کند؛ آب دریاچه غار بسیار شفاف و زلال است به طوریکه عمق آن علی رغم تاریک و عمیق بودن آن به وضوح دیده می شود.

غار سهولان هر چهار فصل سال در این منطقه شکوه خاص خود را داشته و با ارتفاع یک هزار و ۷۵۱ متر از سطح دریاهای آزاد چشم انداز بسیار زیبایی از لحاظ کوه های برفگیر بلند آن در زمستان و پوشش گیاهی (دارویی و خوراکی) در بهار دارد.

دیرینگی آثار بدست آمده از غار به هزاره دوم قبل از میلاد رسیده و به گفته اغلب کارشناسان این غار از روزگاران پیش مورد استفاده مردم بوده است و یافتن سفال های مربوط به دوره اشکانی (پارت ها) و جام مسی پی سوز مربوط به دوره ایلخانان مغول نشانی بر این مدعاست.

غار از دو بخش آبی و خشکی تشکیل یافته که بخش آبی به طول ۳۰۰ متر از سه حوضچه به هم پیوسته به وجود آمده که ژرف ترین نقطه آن ۵۲ متر و میانگین ژرفای آن ۲۲ متر، جنس سنگهای دیواره غار آهکی دولومیتی و آهکی رسوبی است، طول تقریبی این بخش نزدیک ۲۵۰ متر است.

در قسمت آبی غار قندیل های آهکی به اشکال مختلف از سقف آویزان گشته و بعضی از آنها به موجودات زنده شباهت زیاد دارند که ساکنین محلی بر هر یک نامی مانند خوشه انگور، اختاپوس یا هشت پا  و لاک پشت نهاده اند.

غار آبی سهولان از نوع فعال بوده و دلیل فعال بودن آن نیز رشد قندیل ها است. بخش دوم قسمت خشکی غار، به کونه مالان مشهور است که واژگانی است مرکب به معنی راه یا سوراخی که مردم در آن خانه گزیده باشند .

در نقطه اتصال قسمت آبی به بخش خشکی شیب تندی وجود دارد که در انتهای این شیب تونل باریکی به عمق ۲۰ الی ۳۰ متر کنده شده و به عقیده کارشناسان روزگاری راهی مخفی بین قلعه بالای کوه و داخل غار وجود داشته که بر اثر تکان های زمین مسدود شده است، پس از آن ساکنین داخل غار خواسته اند با ایجاد این تونل دوباره این راه را باز کنند ولی به علت کمبود اکسیژن و نداشتن وسایل کافی موفق به این کار نشده اند.

ساختار زمین شناسی غار شامل آبی، خاکی و سنگ آهک  است، هرچند از نظر آغاز پیدایش به دوره  دوم زمین شناسی (کرتاسه) بازمی گردد، اما در هیچ یک از کتب معتبر فارسی، کردی و ترکی نامی از آن برده نشده تنها ژاک دورگان جهانگرد مشهور فرانسوی بین سالهای ۱۸۹۶ ـ ۱۸۹۲ که در ایران مشغول نوشتن کتاب جغرافیای غرب ایران بوده غار را دیده و با کمک ساکنین روستا بوسیله کلک از راه آبی وارد غار گشته، شصت درصد با واقعیت کنونی همخوانی دارد.

در سال ۱۳۷۰ گروهی برای شناسایی و انجام کارهای نخستین از غار دیدن کرده و سرانجام در سال ۱۳۷۶ به بازگشایی مسیرهای ورودی پرداخته اند که در سال ۱۳۷۹ توسط شهرداری مهاباد مورد استفاده موقت قرار گرفت. اما هنوز برای کشف مسیرهای دیگر غار باید کار ها لازم است که باید کرد. این غار هم اکنون توسط شرکت تعاونی گردشگری و تفریحی غار سهولان و شهرداری مهاباد اداره می شود.

درباره قلعه بالای کوه باید گفت اکنون دیواره های سنگی قلعه موجود است و در کنار این قلعه سنگی، آثار دیگری دال بر وجود قلعه دیگری نیز هست که مصالح به کار گرفته آن از نوع خاک محلی و کاملاً از گل ساخته شده که اکنون به صورت یک تل باقی مانده است .

با توجه به موقعیت قلعه بالای کوه و اطراف آن بر قلعه (چه کچ) در غرب روستا و همچنین قلعه صارم بگ در شرق مهاباد معلوم است، روزگاری که مراغه پایتخت ایلخانان مغول بوده این منطقه از نظر نظامی مورد توجه ویژه حاکمان وقت بوده است .

گفتنی است غار آبی سهولان در فهرست آثار طبیعی ملی ایران قرار دارد.

علاوه بر جاذبه های گردشگری این منطقه، افراد خون گرم بومی نیز که در غار سهولان به خدمات دهی مشغولند، به فضای آن، حال و هوای دیگری می دهند، به طوریکه در ایام تعطیلات نوروزی این منطقه پر از علاقه مندانی می شود که برای دیدن یکی از مناطق کم نظیر جهانی، به شهرستان مهاباد سفر کرده و هم از غار سهولان مهاباد دیدن می کنند و هم با فرهنگ مهمان نواز مردم استان آشنا می شوند.