نام انگلیسی: Striped Hyaena

نام علمی: Hyaena hyaena

مشخصات کلی و ظاهری:

افراد خانواده خانوادۀ کفتارسانان عمدتا لاشه خوار بوده و بدین وسیله نقش مهمی را در پاکسازی طبیعت و جلوگیری از انتشار بیماری ها و آلودگی ها برعهده دارند. گونۀ کفتار راه راه تنها عضو خانوادۀ کفتارسانان در ایران می باشد که متأسفانه در اکثر مناطق با کاهش جمعیت روبرو است.

کفتار راه راه یک گوشتخوار متوسط الاندازه است با سری بزرگ و دستهایی بلند که از پاها بلندتر است. ساختار سر و گردن و شانه ها بسیار قوی است. دستها و پاها هرکدام چهار انگشت دارند. ناخن ها قابل جمع شدن نیست. بطور کلی سر و یک چهارم قسمت جلویی بدن بزرگ و یک چهارم عقبی بدن لاغر است. در موقع راه رفتن، بر خلاف سگ سانان سر خود را پایین نگه می دارد و حالتی قوز مانند به خود می گیرد و مانند شتر دست و پای هر طرف بدن را باهم حرکت می دهد.

موها بلند و به نسبت خشن است. یال بلند وسیاه رنگی در ناحیۀ پشت گردن و روی ستون مهره ها تا ناحیۀ دم دارد. رنگ بدن خاکستری روشن تا خاکستری متمایل به زرد است و نوارهایی به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه برروی آن دیده می شود. در حالت تدافعی، یال روی ستون فقرات و موهای دم را به صورت عمودی درمی آورد.

وقتی کفتارها می جنگند، گلو و پاها را گاز می گیرند. یال به عنوان یک وسیلۀ علامت دهی در تعاملات اجتماعی به کار می رود. در هنگام دیدار، کفتارها ناحیۀ پشتی جایی که یال واقع شده است را بررسی کرده و لیس می زنند. در ناحیۀ دم نیز غدد توسعه یافتۀ تولید بو وجود دارد.

وزن بدن برای نرها بین ٢۶ تا ۴١ کیلوگرم و برای ماده ها بین ٢۶ تا ٣۴ کیلوگرم متغیر است. طول بدن به جز دم بین ۱ تا ۱٫۵ متر، طول دم ٢۵ تا ٣۵ سانتی متر و ارتفاع بدن بین ۶۶ تا ٧۵ سانتی متر می باشد.

فرمول دندانی:

در هر نیم فک بالا و پایین ٣ دندان پیش، ١ عدد نیش، ۴ پیش آسیا دربالا و ٣ عدد در پایین و ١ دندان آسیا در بالا و دو عدد در فک پایین قرار دارد. در مجموع دارای ٣۴ دندان می باشند.

عادات و رفتارهای اجتماعی:

کفتارها معمولا در طول شب فعالیت نموده ودر طول روز در لانه هایشان استراحت می کنند. ولی در مناطقی که از امنیت کافی برخوردار باشند در روز نیز قابل مشاهده هستند. اغلب به صورت یک جفت و در مواردی در گروه هایی بیشتر از چهار فرد زندگی می کنند. این گروه هیچ وقت بیشتر از یک مادۀ بالغ ندارد.

توله ها در سن ۶ تا ١٢ ماهگی با مادر همراه شده و رفتارهای تهاجمی جهت یافتن غذا را یاد می گیرند. معمول در غارها و حفره های طبیعی یا انسان ساخت ساکن می شوند. ورودی لانه نسبت باریک و تنگ می باشد که ممکن است توسط یک تخته سنگ بزرگ مخفی شود. به طور مثال عرض ورودی دو غار کفتار راه راه در صحراهای مرکزی آسیا ۶٧ سانتیمتر و ٧٢ سانتیمتر بدست آمده است. در اطراف و داخل لانه، جمجمه و استخوان هایی که توسط کفتار به این محل حمل گردیده، مشاهده می شود که در بین آنها جمجمه و استخوان های سگ، گوسفند اهلی و وحشی وجود دارد. در گذشته که تعداد کفتارها زیاد بوده است، در برخی از روستاها برای اینکه اجساد مردگان را از قبر بیرون نیاورند تا چند شب بر سر قبر آتش روشن می کرده اند.

زمانیکه توسط سگ ها در تنگنا قرار می گیرند خود را به مردن می زنند، ولی به مجرد دور شدن سگ ها با آخرین سرعت فرار می کنند. یک کاراکال ممکن است بتواند یک کفتار نابالغ را از لاشه دور کند. رقیب های کفتار  در آسیای مرکزی می توانند پلنگ، گرگ، شغال، روباه معمولی و ترکمنی و کرکس باشند.

این حیوان قادر است مسافت طولانی را با حالتی شبیه یورتمه بدود. راه رفتنش صدادار است. رد کفتار را می توان از رد بزرگ دستها و در دنبال آن رد کوچک پاها که با انحنایی به طرف خارج است به آسانی تشخیص داد.

رژیم غذایی و رفتار یافتن غذا:

این حیوان از طیف گسترده ای از مهره داران، بی مهره گان، میوه ها و زباله های آلی انسانی تغذیه می کند. اثبات شده است که کفتار از لاشۀ شکار دیگر حیوانات (گرگ، کفتار خالدار، یوزپلنگ، شیر و پلنگ) و همین طور لاشۀ دور انداخته شدۀ احشام به عنوان غذا استفاده می کند (جزء اصلی رژیم غذایی کفتار در مرکز آسیا، لاشۀ طعمه های شکار شده توسط گرگ می باشد). به دلیل انجام نشدن مطالعات کافی و دقیق بر روی این گونه هنوز نسبت لاشه خواری به شکار کردن توسط این حیوان مشخص نشده است.

اطلاعات کمی از محل شکار و رفتار های شکار کفتار راه راه نسبت به دو گونۀ کفتار خالدار و کفتار قهوه ای وجود دارد. کفتار راه راه می تواند آب های با کیفیت بسیار متفاوت را بنوشد.  از آب تازه تا آب شور. اما همچنین ممکن است آب مورد نیاز خود را از میوه هایی مانند هندوانه تأمین کند.

آنها در مجموع بین ٧ تا ٢٧ کیلومتر (به طور متوسط ١٩ کیلومتر) در هر شب راه می روند. در حالیکه با سرعت ٢ تا ۴ کیلومتر در ساعت حرکت می کنند، توقف کرده و پای تنۀ درختان، بوته های متراکم، علف های انبوه، گودال های قدیمی و… را بررسی و جستجو می کنند. ظاهرأ می توانند محل درخت های میوه، سطل های زباله و دیگر محل هایی که غذا وجود دارد را به خاطر بسپارند و همین طور دیده شده است که سمداران را به راحتی دنبال کرده و شکار می نمایند. همچنین می توانند محل هایی را که لاک پشت برای تابستان گذرانی و زمستان گذرانی در آن پنهان می شوند را پیدا کنند.

عمومأ عادت دارند مواد غذایی را ذخیره کنند. معمولا کلکسیونی از استخوان در لانۀ این گونه وجود دارد. میزان استخوان های موجود در لانه نشان دهندۀ میزان لاشۀ جمع آوری شده است. هر زمان که کفتار برای چندین شب به یک منبع غذایی یکسان مراجعه می کند، به شکل زیگزاگ در عرض راه می رود و مسیر مستقیمی را طی نمی کند. کفتار راه راه مدت زیادی را صرف بوکشیدن پای درختان و بوته ها می کند و عمومأ در تمام مدتی که راه را طی می کند سرش را به صورت عمودی نگه می دارد.

این حیوان در مقایسه با جثه اش از آروارۀ بسیار قوی برخوردار بوده و سیستم هضم بسیار قوی دارد. این سیستم دارای مایعات اسیدی مختلفی است و به او این امکان را می دهد که تمام اجزای شکار خود اعم از پوست، شاخ، دندان، استخوان ها و حتی سم ها را بخورد و هضم کند. از آنجایی که لاشه خوار است سیستم گوارش آن با باکتری ها بسیار سازگار می باشد.

تولید مثل:

مراسم جفت یابی بین نرها و ماده ها شامل بوکشیدن متقابل صورت، گردن و ناحیه تناسلی انجام می شود و احتمالا در فصل زمستان صورت می گیرد.

در طبیعت، کفتار ها بعد از یک دورۀ ٩٠ تا ٩١روزه یک تا چهار توله (به طور متوسط ٣ توله) در یک سال به دنیا می آورند. در زمان تولد توله ها کور به دنیا می آیند و مجرای گوششان بسته است. رنگی سفید متمایل به خاکستری با خط های سیاه واضح دارند. چشم ها بعد از بعد از هفت یا هشت روز باز می شوند و دندان ها در ٢١ روزگی جوانه می زنند. توله ها از ٣٠ روزگی می توانند گوشت هم بخورند. در اسارت، بعد از هشت هفته از شیر گرفته می شوند ولی در طبیعت دیده شده که تا ۴-۵ ماهگی شیر می خورند.

نر و ماده، هر دو برای توله ها غذا می آورند. گزارشات مختلفی از سن بلوغ کفتارها گزارش شده است. اغلب ماده ها در باغ وحش بین دو تا سه سالگی اولین زایمان خود را انجام می دهند ولی این مرحله در طبیعت در ١۵ ماهگی دیده شده است. به دلیل اینکه مطالعات درازمدتی در طبیعت روی این گونه انجام نشده است، طول عمر آن فقط در اسارت گزارش گردیده که ٢٣ تا ٢۴ سال می باشد.

زیستگاه:

اکثر محدوده های پراکنش کفتار در زیستگاه های باز یا سرزمین هایی که کمتر دارای بوته های خاردار هستند واقع شده است. در شمال آفریقا، جنگل های باز و بوته ای و مناطق کوهستانی را ترجیح میدهند. در مرکز آسیا از ارتفاعات زیاد، بیشه زارهای متراکم و جنگل ها دوری می کنند و مناطق استپی، بیابانی و بلوچی را ترجیح میدهند و همچنین مناطق کوهستانی با بیشترین ارتفاع ٢٢۵٠ متر در ایران، ٢۵٠٠ متر در هند و ٣٣٠٠ متر در پاکستان.

در نواحی قفقاز، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان اصلی ترین زیستگاه برای این گونه، ساوانا و نواحی شبه بیابانی با ارتفاع بیشتر از ٢١٠٠ متر، نواحی کوهستانی با دره ها و شیب های زیاد و غارهای فراوان می باشد.

این حیوان قلمرو خود را توسط غدد بویی که در ناحیۀ دمش وجود دارد تعیین می کند. مقدار قلمرو بسیار متغیر است و تفاوت قابل تشخیص بین قلمرو نرها و ماده ها وجود ندارد. این مقدار بین ۴۴ تا ٧٢ کیلومتر مربع حدس زده شده است.

توزیع و پراکنش جهانی:

اطلاعات در مورد توزیع این گونه نشان دهندۀ آن است که اکثرا در جمعیت های کوچک ایزوله شده، وجود دارند. پراکنش کفتار راه راه در بیشتر کشورهای آفریقایی، بیابان های سراسر خاورمیانه، قفقاز و آسیای مرکزی می باشد.

کشورهایی که کفتار راه راه در آنها بومی است عبارتند از: ارمنستان، الجزایر، آذربایجان، بورکینوفاسو، چاد، کامرون، جیبوتی، مصر، اتیوپی، گرجستان، هند، ایران، عراق، فلسطین اشغالی، اردن، کنیا، لبنان، مالی، موریتانی، نپال، مراکش، نیجریه، عربستان سعودی، سنگال، تاجیکستان، تانزانیا، تونس، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و یمن.

پراکنش در ایران: این گونه در اکثر مناطق ایران به جز مناطق خزری گزارش شده است.

وضعیت فعلی گونه:

یک ارزیابی از اطلاعات منتشر شده نشان می دهد که کفتار راه راه هم اکنون در بسیاری از نقاط منقرض شده است و یا جمعیت آن در محدوده هایشان کاهش پیدا کرده اند. مهمترین دلیل برای این کاهش، کمبود منابع طبیعی و لاشه ها بعلت کاهش جمعیت دیگر گوشتخواران نظیر گرگ، یوزپلنگ، پلنگ، شیر، ببر و شکارهای آنها می باشد. علاوه بر این تراکم پایین جمعیت و محدودۀ خانگی بزرگ، احتمالأ شانس تکه تکه شدن جمعیت ها را در واحدهای کوچک غیرقابل زیست افزایش می دهد که این باید به عنوان یک مشکل کلیدی در آینده درنظر گرفته شود.

کفتار راه راه ترس های خرافی زیادی را تداعی می کند. متأسفانه در کشور ما به علت کمبود اطلاعات پیرامون کفتار و عدم شناخت مردم از این گونه و عادات و رفتار آن، شایعات واهی و ترس بی دلیل در مورد این جانور وجود دارد که آدم خواری، بچه دزدی و خون آشام بودن از آن جمله است. همچنین خرافاتی درخصوص اثر شانس بخشی آلت تناسلی ماده در برخی مناطق شنیده می شود. این قبیل ترس ها و آگاهی های بی مورد سبب شده است که اکثر مردم کشورمان نسبت به این حیوان رفتار نامناسب و کینه توزانه ای داشته باشند.

به علاوه این حیوان به طور گسترده جهت داروهای تقویت قوای جنسی مورد سوء استفاده قرار گرفته است و همین طور استفاده برای درمان های سنتی، دعانویسی. کفتار راه راه به طور گسترده ای از طریق مسمومیت، تلۀ طعمه، گودال یا با کمک سگ ها کشته می شود.

یک تخمین کلی از جمعیت کفتارهای راه راه در سراسر جهان، اندازه ای بین ۵٠٠٠ تا ١۴٠٠٠ فرد می باشد. اما به دلیل خرد شدن جمعیت ها در جهان اندازۀ واقعی تکه های جمعیتی ناشناخته است و به دلیل از بین رفتن زیستگاه ها و کاهش جمعیتی که در حال وقوع است نشان میدهد که جمعیت کمتر از ١٠٠٠٠ فرد می باشد.

بر اساس طبقه بندی IUCN برای کفتار وضعیت در معرض تهدید (NT) تعیین گردیده است.

تهدیدات:

علاوه بر مواردی که در مورد خرافات موجود ذکر شد و کاهش جمعیت کفتار به دست انسان، تصادفات جاده ای، مسمومیت توسط کشاورزان، شکار شدن و تخریب غارهایی که در آنها سکونت دارند را هم می توان اضافه نمود ولی می توان گفت که کفتار در ایران دشمن طبیعی خاصی ندارند و گاهی ممکن است توسط پلنگ شکار می شوند.

حفاظت:

متأسفانه به دلیل دانش اندکی که در مورد بیولوژی، رفتارشناسی و… این حیوان وجود دارد و عدم وجود اطلاعات از فراوانی و پویایی جمعیت آنها، تصمیمات حفاظتی خاصی در مورد این گونه انجام نگرفته است. بنابراین مطالعه در این زمینه بسیار لازم و ضروری می باشد.

چرا کفتارها برای ما اهمیت دارند؟

کفتار در رأس هرم غذایی می باشد. این گونه در طبیعت از ارزش بالایی برخوردار است زیرا با جمع آوری و جابجا کردن لاشه های موجود در طبیعت و انتقال آنها به داخل لانۀ خویش و تغذیه از آن، امکان شیوع بیماری های مسری را به کمترین میزان خود کاهش می دهند.

- کفتار نقش کلیدی در کنترل آلودگی و پاکسازی محیط زیست دارد.

- فقدان آن در طبیعت می تواند توازن و تعادل اکولوژیکی اکوسیستم را برهم زند.

رؤیت این گونه در هر منطقه ای می تواند نوید دهندۀ آیندۀ روشن برای تمامی گونه های جانوری موجود در آن منطقه و حتی اکوسیستم موجود در آنجا به شمار می رود، چراکه در واقع حضور این گونه معرف بهبود روابط طعمه و طعمه خواری در اکوسیستم و به تعبیری برقراری نسبی توازن اکولوژیک در منطقه می باشد.