پایگاه خبری دیده بان محیط زیست ایران (IEW): بقاء پرندگان مهاجر در هیچ دوره زمانى مشابه شرایط حال حاضر این‌چنین دچار بحران و فاقد چشم‌اندازى روشن در آینده نبوده است و شوربختانه عزم و اراده جدى نیز از ناحیه حاکمیت و عمده کارشناسان و فعالین محیط زیست براى برون‌رفت از این شرایط وخیم وجود ندارد.

از جمعیت‌های بزرگ پرندگان مهاجر که روزگارى آسمان نیمه دوم هر سال را اشباع و تیره می‌کردند، امروز تنها خاطره‌اى مبهم و کهنه باقی مانده و متعاقبا گونه‌های متعددى در مسیر بى‌بازگشت انقراض با سرعتی فزاینده در حرکت هستند. تالاب‌ها و زیستگاه‌های پرندگان آبزی نیز هیچگاه بدین شکل مورد هجمه و نابودی نبوده‌اند. به‌طوریکه طبق آمار معاونت محیط طبیعى سازمان حفاظت محیط‌زیست حدود ۹۰ درصد عرصه‌های تالابی در ایران خشکیده‌اند و یا نفس‌های آخر خود را می‌کشند.

در شمال و جنوب‌غرب کشور که هنوز عرصه‌های تالابی بی‌جان نشده‌اند، وضعیت برای پرندگان مهاجر به‌گونه‌ای است که ایران را شایسته لقب «سیاهچاله پرندگان مهاجر» کرده است.

با نگاهی دقیق‌تر به نوار جنوبی دریای خزر که از مهم‌ترین نواحی زمستان‌گذرانی و عبور پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی در اوراسیا می‌باشد، متوجه می‌شویم از صدها هزار عرصه غنى تالابی این خطه، مأوایى جز شکارگاه و زیستگاه‌هاى مخروبه برای مهاجران زمستانی باقى نمانده است.

در گیلان، انزلى و بوجاق با انبوهى از تهدیدات و ناامنی‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند و دیگر مانند گذشته باشکوهشان زیستگاه‌هایی منحصر به‌فرد و سرشار از حیات نیستند. مجموعه تالاب‌های انزلی جولانگاه انبوهى از شکارچیان است.
در لنگرود و رودسر و لاهیجان تمام شالیزارها پوشیده از تورهای هوایی می‌باشد.

در مازندران، فریدونکنار، ازباران و سرخرود به تنهایی نقطه پایان حیات بیش از یک‌میلیون پرنده مهاجر از ده‌ها گونه از انواع غازها و اردک‌ها و قوها تا انواع عقاب‌ها و جغدها و باکلان‌ها هستند. در کنار آن، هزاران آب‌بندان در شهرها و روستاهای غرب تا شرق مازندران تماما در سیطره شکارچیان بومی و در انتظار به رگبار بسته شدن پرندگان در موعد قرق‌شکنى قرار دارند.

تالاب بین‌المللی میانکاله که لقب بهشت پرندگان ایران را دارد نیز با تهدید شکار و پس‌روی فزاینده آبی و آلودگی شدید دست و پنجه نرم می‌کند. در استان گلستان هیچ‌یک از تالاب‌های منطقه ترکمن صحرا اوضاع امیدبخشى ندارند. گمیشانِ مسحور‌کننده به‌واسطه احداث هزاران هکتار مزرعه پرورش میگو در مجاورتش از جغرافیاى طبیعت ایران غریبانه حذف شده است. تالاب‌های آلماگول، آلاگول و آجی‌گول نیز رو به احتضار هستند.

در میان این اخبار و اوضاع ناامید کننده، در سال ۱۳۹۷ رویدادی خاص و کم‌نظیر رخ می‌دهد؛ مردم بومی و حامی محیط‌زیست روستای زاغمرز با همکاری و تعامل شکارچیان این روستا به‌صورت خودجوش و مردمی تصمیم می‌گیرند تالاب لپوی زاغمرز را که تا آن زمان شکارگاه بوده است را حفاظت کنند و زیستگاهی امن برای انواع پرندگان مهاجر آبزی به‌وجود بیاورند.

لپوی زاغمرز که در نزدیکی پناهگاه حیات وحش میانکاله قرار دارد در آن سال مامنی امن برای چندهزار اردکسان و پرنده آبزی و نیز بیش از چهارصد فرد قوی گنگ می‌شود.

گونه‌هایی کم‌جمعیت و آسیب‌پذیر و حتی در خطر انقراض جهانی مانند اردک سرسفید، سیاه کاکل، بلوطی، تاجدار، سر‌سیاه و گیلار که در سایر آب‌بندانها و تالاب‌های آب شیرین مازندران دیدنشان آرزو شده و هر کجا دیده شوند سر آخر باید سر از بازار غیر‌قانونى پرنده فریدونکنار در آورند، در آرامش لپوى زاغمرز مأوایى امن یافته‌اند.

قرار گرفتن زاغمرز در مجاورت تالاب میانکاله و در مسیر مهاجرت پرندگانی که از شرق دریای خزر وارد ایران می‌شوند و نیز تایپ‌های گوناگون زیستگاهی این تالاب، سبب پدید‌آمدن اجتماعی بسیار متنوع و خاص از انواع پرندگان در محدوده‌ای کوچک شده است. در سیمای عمومی لپوی زاغمرز، تالابی آب شیرین و عمیق دیده می‌شود که زیستگاهی مناسب برای اردک‌های غواص(اردک سرحنایی، تاجدار، سیاه کاکل، بلوطی و…)، قوی گنگ و چنگر محسوب می‌شود.

نیزارهای امن این تالاب طبیعی نیز مامنی برای انواع اردک‌های آبچر و نیز گونه‌های کمیابی نظیر بوتیمار بزرگ و انواع یلوه‌ها و کشیم‌ها (بزرگ، کوچک، گردن‌سیاه و گردن‌سرخ) است.

در متنهی‌الیه غربی نیز جنگل گز طبیعی قرار دارد که در فصل بهار و تابستان محل خوبی برای جوجه‌آوری انواع پرندگان می‌باشد.
در مجاورت قسمت شرقی نیز محیطی مشابه جنگل‌های جلگه‌ای دریای خزر (که در حال حاضر جز چند لکه کوچک چیزی از آنها باقی نمانده است) وجود دارد که زیستگاه انواع پرندگان شکاری و نیز پرنده کمیاب «ابیا» و گونه‌های حمایت شده «قرقاول» و «دراج» به‌شمار می‌رود.

امنیت برقرار شده در تالاب لپوی زاغمرز که به‌همت انجمن دوستداران طبیعت زاغمرز ایجاد شده است، سبب پدید آمدن تنها لکه کاملا امن در این بخش مهم از کشور برای تنوع گسترده‌ای از پرندگان گشته و پذیراى جمعیت‌هاى قابل توجه از گونه‌هاى شاخص بین‌المللى نظیر اردک سرسفید، سرحنایی و بلوطى و گونه‌هاى حمایت شده ملى نظیر قوی گنگ، اردک تاجدار، مرگوس سفید، اردک سرسیاه و باکلان کوچک می‌باشد که در جمعیتی قابل توجه در لپوی زاغمرز زمستان‌گذرانی می‌کنند.

تاثیر این حفاظت بر جوامع محلی نیز از جنبه‌های مختلفی حائز اهمیت می‌باشد. از ایجاد و معرفی فرهنگ مهمان‌نوازى تا جنبه رونق اقتصاد بومی و اکوتوریسم پایدار، مشابه تاثیری که مهاجرت قوهای فریادکش در سرخرود مازندران داشته است.
حضور و افزایش جمعیت‌هاى پرندگان مهاجر در تالاب زاغمرز منشاء اثر بر اعتلاى کشاورزی و برنج‌کاری اراضی حاشیه تالاب خواهد بود و تکمیل چرخه زیستی لپوی زاغمرز بر افزایش کیفیت و کمیت جمعیت ماهیان این اکوسیستم نیز موثر است.

نقض آتش‌بس پنج‌ساله شکار و تلاش‌هاى مردمى که به یک‌باره بى‌اثر شد!

پس از گذشت یک سال از حفاظت مردمی تالاب لپوی زاغمرز، در پاییز سال ۱۳۹۸ و در ابتدای فصل مهاجرت، چند هزار پرنده مهاجر مجددا به لپو مهاجرت کردند و تلاش‌ها براى برقرارى امنیت نیز بار دیگر آغاز شد.

در آذرماه ۹۸ تالاب میزبان چند هزار چنگر و اردک سرحنایی و نیز حدود ۶۰ فرد قوی گنگ مهاجر شده بود. با صدور مجوز شکار توسط اداره‌کل حفاظت از محیط‌زیست استان مازندران خط بطلان به تمامی تلاش‌هاى نوپای مردمى زاغمرز کشیده شد.

طی چند ساعت شکار به روش قرق شکنى (حضور همزمان ده‌ها شکارچى در زمانى از پیش تعیین شده و اقدام به‌شکار)، زحمات یک‌سال حفاظت کامل لپوی زاغمرز مقابل چشمان اهالی دلسوز و حامی محیط‌زیست منطقه نابود شد.

چند هزار پرنده مهاجر کشته شدند و لپوی زاغمرز مشابه هزاران تالاب و آب‌بندان دیگر در مازندران بار دیگر مبدل به قتلگاه پرندگان مهاجر شد.

نتیجه چراغ سبز به شکار در تنها زیستگاه تالابى امن آب شیرین استان مازندران، چیزى نبود جز کشتار چند‌هزار پرنده مهاجر شامل برخى از گونه‌هاى تهدید شده ملى و بین‌المللى و دلسردی و ناامیدی‌ای که فعالان محیط‌زیست بومی را فرا گرفت.

همزمان با آن، اضمحلال فرصت‌های شغلی بومی و پایدار مرتبط با گردشگری لپوی زاغمرز و از بین رفتن فرصت معرفی یک حفاظت پایدار و مردمی.

حتى اقامتگاه و کافه‌تریایى که به‌منظور پذیرایی از بازدیدکنندگان پرندگان به‌ویژه قوهاى مهاجر در شرف ساخت بود، نیمه‌کاره رها شد.

سال ۱۳۹۹ با شیوع مجدد آنفولانزای فوق‌حاد در پرندگان مهاجر، صدور پروانه شکار متوقف می‌شود و لپوی زاغمرز مجددا شانس اینکه محیطی امن برای چند‌هزار پرنده مهاجر باشد را پیدا می‌کند. با وجود سرخوردگی‌های گذشته، بار دیگر تالاب لپوی زاغمرز مورد حفاظت مردمى قرار گرفت.

با وجود قرق‌شکنی‌ای که در فصل مهاجرت قبلی رخ داده بود، تالاب لپوى زاغمرز دوباره میزبان قوهای گنگ و انواع اردکسانان ارزشمند و نادر در جمعیت‌هایی بزرگ می‌شود.

گویی پرندگان مهاجر به قدری آواره و درمانده‌اند که در عرض یک‌ماه سریعا در تنها محدوده تالابی امن آب شیرین خطه مازندران سکنی می‌گزینند، به‌طوریکه دستکم ده فرد اردک سرسفید، از مهم‌ترین اردکسانان در خطر انقراض جهانی، حدود ۱۵۰۰ فرد اردک سرحنایی که به‌تازگی در اثر کاهش ناگهانی جمعیت جهانی در لیست سرخ IUCN در درجه حفاظتی آسیب‌پذیر جای گرفته است، حدود ۲۰۰ فرد قوی گنگ و تعداد اندکی قوی فریادکش (از گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محیط زیست) و نیز جمعیت کم‌سابقه حدود یکصد فرد اردک تاجدار و اردک بلوطی در دی ماه ۱۳۹۹ ثبت شده‌اند.

لپوی زاغمرز امید برای حفظ جمعیت‌های بزرگ پرندگان مهاجر و گونه‌های در خطر انقراض و آسیب‌پذیر را دل فعالان این عرصه زنده کرده است.

حفاظت از تالاب لپوی زاغمرز ظرفیتى واقعى و میدانى از حفاظت مشارکتى مردم و سازمان حفاظت از محیط زیست را به نمایش گذاشته است که شایسته است الگویى براى صیانت از سایر اکوسیستم‌هاى طبیعى داراى ظرفیت مشابه اما مغفول مانده در سراسر کشور باشد.

با امید به حفظ طبیعت و تنوع‌زیستی بی‌نظیر و غنى تالاب لپوى زاغمرز براى اهالى این منطقه و پاسداشت این گنجینه و میراث طبیعى و ارزشمند جهانى

گزارش و تصاویر از محمدعلی یکتانیک – بهراد فرخنده